Цифрлық кеңістіктегі кибербуллинг
Цифрлық дәуірде қорқыту, кибербуллинг, троллинг, жеккөрушілік, жала жабу және онлайн агрессияның басқа түрлері сияқты құбылыстар барған сайын кең таралуда. Терминологиядағы айырмашылықтарға қарамастан, олардың ортақ бір тұсы бар: интернет арқылы адамға әдейі және қайталанатын психологиялық қысым жасау. ЮНИСЕФ мәліметтері бойынша, кибербуллинг - бұл адамды сандық құралдар: әлеуметтік желілер, хабар алмасу қолданбалары, фотосуреттер, бейнелер және басқа да онлайн құралдар арқылы қорқытуға, қорлауға, беделін түсіруге немесе зиян келтіруге бағытталған жүйелі мінез-құлық. Бұл тек «қатал пікірлер» немесе жаман әзілдер емес - бұл эмоционалдық ауырсыну тудыруға, адамның қауіпсіздік сезімін бұзуға және беделін түсіруге бағытталған қайталанатын әрекеттер.
Кибербуллинг әртүрлі жолдармен көрінеді: келісімсіз қорлайтын фотосуреттерді немесе бейнелерді жариялаудан бастап, қауесеттерді, өсек-аяңдарды және жалған ақпаратты таратуға дейін. Ол қорлайтын хабарламалар мен пікірлерде, қорқытуларда, қысымда, беделін түсіру үшін жалған аккаунттар құруда, ұйымдасқан топтық қорқытуда және жеке тұлғаларды онлайн қауымдастықтарда оқшаулауда көрінуі мүмкін. Қорқытушылар көбінесе жәбірленушіні эмоционалды түрде шаршату үшін троллинг пен арандатуды пайдаланады. Интернет қорқытуды тұрақты етеді: ол тәулік бойы болуы мүмкін, себебі адам әрқашан онлайн режимінде және хабарламалар кез келген уақытта келуі мүмкін.
Кибербуллингтің салдары виртуалды кеңістіктен әлдеқайда асып түседі. Ол мазасыздықты, стрессті, қауіп сезімін және қауіпсіздікті жоғалтуды тудырады, өзін-өзі бағалауды төмендетеді және дәрменсіздік пен жалғыздық сезімін тудырады. ЮНИСЕФ мәліметтері бойынша, кибербуллинг депрессияға, мазасыздық бұзылыстарына, мектептегі немесе жұмыстағы көрсеткіштердің төмендеуіне және әлеуметтік оқшаулануға әкелуі мүмкін. Көптеген жасөспірімдер агрессияға тап болудан қорқып, мектепті жіберіп алады немесе әлеуметтік өзара әрекеттесуден аулақ болады, ал эмоционалдық салдары жылдар бойы сақталуы мүмкін.
ЮНИСЕФ статистикасы мәселенің ауқымын көрсетеді: әлемдегі жастардың үштен бірінен көбі өмірінде кем дегенде бір рет онлайн қорқытуды бастан кешірген, ал бестен бірі қорқытумен байланысты мазасыздыққа байланысты мектепті жіберіп алған. Kazakhstan Kids Online жүргізген зерттеу Қазақстандағы балалардың 9%-дан 21%-ға дейіні кибербуллингтің құрбаны немесе куәгері болғанын, қыздар оны ұлдарға қарағанда екі есе жиі бастан кешіргенін анықтады. Бұл деректер мәселенің жасөспірімдердің айтарлықтай бөлігіне әсер ететінін және жүйелі назар аударуды қажет ететінін көрсетеді.
ЮНИСЕФ онлайн қорқытуды бастан кешіргендерге дәлелдемелерді – скриншоттарды, әңгімелерді және сілтемелерді – сақтауды ұсынады, себебі сандық іздер қорғауда маңызды рөл атқарады. Қорқытушыларды бұғаттау, аккаунттарыңызға кіруді шектеу, профиль құпиялылығын орнату және әлеуметтік медиа хабарлау құралдарын пайдаланып бұзушылықтар туралы хабарлау маңызды. Ата-аналардан, достардан, мұғалімдерден немесе психологтардан қолдау іздеу және қажет болған жағдайда мамандар мен сенім телефондарына хабарласу маңызды. Қорқытуды ешкім жалғыз бастан кешірмеуі керек екенін есте ұстаған жөн: онлайн қауіпсіздік әркімнің құқығы.
Соңғы жылдары Қазақстан құқықтық базаны құру үшін қадамдар жасады: 2022 жылы қорқыту және кибербуллинг ұғымы Балалар құқықтары туралы заңға енгізілді, ал 2024 жылы кәмелетке толмағандарды қорқытқандарға ескертулерден бастап айыппұлдарға дейінгі әкімшілік жазалар енгізілді. Дегенмен, қазіргі уақытта кибербуллингті толық реттейтін және оның психологиялық зиянын ескеретін жеке, кешенді заң жоқ. Көптеген істер «қорлау» немесе «жала жабу» деп жіктеледі, бұл әрқашан онлайн агрессияның толық ауқымын қамтымайды. Заңнама дамып келеді, бірақ әлі де толық емес, сондықтан қорғау мәселесі өзекті болып қала береді.
«Зорлық-зомбылықсыз 16 күн» науқаны – бұл мәселе туралы ашық айтудың маңызды мүмкіндігі. Кибербуллинг – байқау қиын, бірақ терең зиян келтіретін психологиялық зорлық-зомбылықтың бір түрі. Оны талқылау арқылы біз жәбірленушілердің сөзін тыңдауға көмектесеміз, балалар мен ересектерге буллингті қалай тануға және өздерін қорғауға үйретеміз, сандық қауіпсіздікті нығайтамыз және жанашыр және қолдаушы қауымдастық құрамыз. Интернет қорқыныш немесе қауіп емес, мүмкіндіктер, қарым-қатынас және даму кеңістігі болуы керек. Дәл осындай әңгімелер оны барлығы үшін қауіпсіз етуге көмектеседі.
Бұл материалдар ашық дереккөздерден алынған.
РТӨМ маманы Л.В. Поспелова